martes, 28 de diciembre de 2010

Zaragoza s’esbodrega.


Seguntes zaguers estudeos pareix que o subsuelo d’a ciudat de Zaragoza ye colapsando qual formaje grouller y tot indica que d’aquí a bells anyos caldrá fer rapel ta rezar-le t’a virgen (¡Que’n ye de triste! ¿Agora qué feremos os domingos de maitins?)

Fa bells diyas sentiemos a un jubilau d’o bico de Delicias decir que en fendo una gambada con o suyo can por a Ciudat Universitaria, o suyo can fació as suyas necesidatz en o jardín d’o edificio de geologicas, como siempre fa y qual estió a suya sorpresa quand viyó que aon yeran os pozals d’a basura amanixión bells foraus gigants que se avalón os pozals. Alavez debió dixar os zurrunyetz d’o suyo can en o jardín y asinas totz os diyas dend’alavez. Más conmovedora ye l’historia de Dn. Jusepra Bogordo que perdió o suyo tren ta Lumpiaque ya que o bus Circular2 que lo heva de levabar ta l’estación de Delicias estió minjau sin piedat por uno d’istos malvados foraus y habió de aguardar meya hora dic’o venient bus perdendo asinas qualsiquier asperanza de plegar-ie con prou de tiempo.

As reaccións d’os políticos no han tardau en amanixer: A presidenta d’o P-DO (Partiu de dreitas oregonés) afirmava que a culpa ye de Zapatero que ye crevando Espanya. Mientras, o alcalde d’a Ciudat pediva tranquilidat a totz ya que si tot continava asinas en vez de tranvía, podremos disfrutar en no guaire tiempo d’a primer línea de metro. O president d’a CCCA (Colla de caciques colocadores d'amigos) anunciava que si o suyo partido ganava as próximas eleccions fería un parque tematico en as espelungas creyando alavez trevallo y prosperidat ta tot Oregón. A JBI (Junta de baturros indepes) no ha deixau l’oportunidat ta demandar l’independencia t’Oregón ya que iste feito comtimuestra a irrefutable esferencia entre Oregón y Espanya.

Con iste panorama muitos vecinos d’a ciudat han decidiu fuyir-ne y marchar a otros lugars, como Calatayub, aon a gent se ye corrindo d’o gusto en pensando que muit luego Calatayub será a mayor “ciudat” d’Oregón. “Se ye fendo justicia, ¡Calatayub 4ª provincia ya!” exclamava una bilbilitana de bien mientras sosteniva con a man dreita un ixemplar d’o ABC recient mercau.
Continaré a informar-tos-ne. Buena nueit ta totz.

sábado, 30 de octubre de 2010

O Samaín, a nueit d'animas.

Maitín en amagar-se o sol por l’horizont comencipiará o Samaín, con o que comencipa o nuevo anyo celta.

T’os celtas, en ista nueit, a zaguera nueit d’octobre ta nusatros, rematava l’epoca d’a cullida y comencipiava l’epoca d’a escuridat en a que en a primera nueit a finestra que dividiva o mundo d’os vivos y o d’os muertos disparixeva. Os espritos tornavan t’o mundo d’os vivos y vagavan por os camíns. Os vivos ta proteixer-se d’els, dixavan comida en as puertas d’as casas. A isto cal adivir atra tradición celta que consistiva en tallar as capezas d’os enemigos y fer-las servir como pozal u metendo-les una viala dentro ta que totz la viyesen, que pareix que garra relación teneva una tradición con l’atra, manimenos con o paso d’o tiempo se chuntoron en o que se conoix como a nueit d’animas, que en bels puestos encara se conoix como Samaín. En muitos puestos d’a nuesta geografía preban de conservar ista tradición fendo asabelas actividatz como fan en os lugars de Trasmoz y Radiquero (d’aon son as crabazas d’o fundo d’o blog).


Agora son os ninos os que más gosa cilebrar ista fiesta, cosa que me fa asabelo goyo, manimenos habrían de saber d’aon viene ista fiesta, qué significava, qui yeran/son/somos os celtas y por qué ye una fiesta que se ha expandiu por tot o planeta.
¡Goyoso Samaín, nueit d’animas ta totz!





viernes, 15 de octubre de 2010

Jupiter




Ya fa diyas que, como a leyenda que tos recenté ditz, os cazataires cazoron a l’onsa y dend’alavez a suya sangre contina cayindo ta tierra, ye l’agüerro que ya ye plegau y con iste cambeyo se observan tamién cambeyos en o cosmos. En fer-se de nueit se puede viyer muit bien, en alufrando t’o Este una estrela que brilla más que no a resta en o cielo, pues bien, ixo no ye una estrela, ye una planeta, Jupiter, a planeta más grand de tot o Sistema Solar y a más rápida en rotar (un diya en Jupiter dura bellas nueu horas).

A verdat ye que ye prou impresionant d’observar ista planeta ya que con unos simples prismaticos se pueden viyer (con una mica d’esfuerzo) os suyos satélites: Ío, Ganimedes, Europa y Calisto. Con tot y con ixo tos animo a que si podetz, que faigatz servir un telescopio ya que a esferencia ye prou gran y mesmo se pueden viyer bellas franchas de diferents colors ¡mesmo se dixa entrefilar “o grand orache” d’a suya atmosfera!
Manimenos, cal parar cuenta que quand se observa con o telescopio, l’imachen que i veyes no ye l’imachen tipica, quasi perfecta a la que somos feitos de viyer en revistas, tv, etc. Con tot y con ixo ye una experiencia a la que tos animo a totz.

sábado, 21 de agosto de 2010

Segeda, l'historia y l'astronomía




En istos diyas, en os que fa buen orache de nueitz, estoi que totz, u a o menos quasi totz hetz visto bella perseida u hetz visto una estrela muit muit brillant enta l’este que en realidat no ye una estrela sino Jupiter (mesmo con bels prismaticos se viyen os suyos satelites). Son istos diyas quand más honra fa de alufrar enta l’atra metat. D’alufrar-ie ya en sabevan muito os antigos celtiberos.

En a ciudat de Segeda se puede trovar un santuario feito ta l’estudeo d’o tiempo. Ye o primer santuario celtibero identificau que, amás de fer-se servir ta marcar o tiempo, yera relacionau con o culto solar. Un santuario sin teito ni muros verticals, completament ubierto a l’aire. Con l’aduya d’a Geodesia y l’arqueoastronomía se ha sabiu cómo se viyeva o cosmos en o S.II a.C.Se ha comprobau que a bisectriz d’a piedra angular d’iste santuario yera alineada con o mont de l’Atalaya, chustament en l’ocaso solar en o solsticio d’estiu. O angulo de 90 graus d’a piedra angular yera alineada con o mont de Valdehornos, chusto por aon se produce l’Ocaso solar en o equinoccio ¡chusto hue! Amás, a paret mayor d’o santuario tien un azimut de 58º, dirección que coincide con a posición d’a Luna plena en o suyo momento de Ature mayor (puesto aon a luna ye más a o sur) feito que nomás ocurre una vegada en un ciclo de 19 anyadas, o ciclo Mentonico.Seguntes Francisco Burillo, o director d’o prochecto Segeda y catedratico de prehistoria d’a Facultat de Sciencias socials de Teruel “A plataforma monumental de Segeda (de planta romboidal y con una amplaria de 312 m2 ye una obra d’o Estau segedense, un calendario en un santuario, sin paralelos conoixius”

Amás, hue, sábado 21, se cilebra en Mara a Vulcanalia, remerando a luita entre romans y celtibers ya fa 23 sieglos aon se ferán bellas actividatz, recreacions historicas, mercaus…


miércoles, 4 de agosto de 2010

Tres anyadas fendo huellos



Fa tres anyadas que Blufi y yo comencipiemos con iste blog. Tres anyadas fendo huellos con a naturaleza, a sciencia, a geología y ecolochía, con l’universo, con l’historia y con totz vusatros que continatz pasando-tos por aquí y que dixatz os vuestros comentarios fendo más gran iste chicot puesto d’o ret.
Zaga istas anyadas tos quereva preguntar ¿Qué ye o que más goyo tos a feito?¿Y o que menos?,¿Qué cambeyariatz? Pensatz-ie y comentatz-le-ne a Blufi (U a yo si queretz)

Continaremos fendo huellos en o esdevenir como faciemos antismás y como femos hue.
¡Mersi a totz!

miércoles, 28 de julio de 2010

O Parlament de Catalunya bieda as corridas.


Hue de maitins o Parlament de Catalunya plega de biedar as corridas de toros. ¿Ta quand una lei asinas t’a resta d’Espanya?

Muitos dicen que isto no ye discutible en a resta d’o país, que nomás ye cosas de catalans. Yo no estoi d’alcuerdo con ixo, en Espanya somos muitos os que no creyemos que ista barbaridat d'asesinar animals por diversión siga a nuesta “fiesta nacional” Me fa fastio y muitismo asco que se politice iste tema con que isto ye un tema de nacionalismo, y me fa muito asco y repugnancia porque ta muitos en ye y no me pareix moralment aceptable que se chuegue con istas cosas con fines político-nacionalistas, tanto d’un costau como de l’atro.

¿Ta quand una lei ta toda Espanya/mundo?

miércoles, 21 de julio de 2010

A onsa mayor

Ye curioso que, civilizacións, que de primeras uno no se prexina que haigan teniu contacto, compartan quasi todas una mesma creyencia, un mesmo rasgo. Un eixemplo ye que quasi todas as culturas d’o hemisferio septentrional d’o mundo en a suya historia han visto en o cielo d’a nueit una onsa creyada por 7 estrelas. Cada una explica a suya existencia d’una traza:

Se diz que Zeus se namoró de Calisto, una ninfa d’as selvas y la fació a suya amante. Hera, a muller de Zeus, acarranyada convirtió a Calisto en una onsa.Bel diya, Calisto se trobó a o suyo fillo, Arkas, qui, en no reconoixer a su mai por estar un onso, prebó de matar-la pero Zeus bi apareixió y lo impedió y le’n explicó. Alavez, Arkas querió estar tamién onso como su mai y Zeus lo convirtió y los chitó muit alto muit alto en o cielo ta poder viyer-los siempre, totz os diyas d’o anyo. Dend’alavez en o cielo d’a nueit, siga ibierno o estiu, se pueden viyer a onsa mayor y a onsa menor. Manimenos, Hera continava acarranyada y chitó un dragón ent’o cielo ta que se metese entre os dos onsos ta que no estasen chuntos, por ixo, istas dos constelacións están separadas por a constelación de Draco.
Os indios Cherokee trovavan atro sentiu a l’existencia d’a onsa mayor, pues ta els, a onsa yera encorrida por tres cazataires mientres toda l’anyada, pero en plegar en os meses d’agüerro chusto en que se posa l’onsa sobre l’horizont, os cazataires le dan caza y a suya sagre caye t’a tierra plenando as fuellas d’os arbres de colors royas.
Istas historias me las recentó un colega que conoixié por tierras albarracinenses istas zagueras setmanas. ¡Muitas gracias Edu!

jueves, 15 de julio de 2010

A mayor inundación d'a historia creyó o Mediterraneo



Dende fa bells tiempos se son producindo bellas catastrofes naturals que nos son trucando o ficacio, por a suya rareza, por a suya naturaleza, y por as suyas repercusións.: O tierratiemblo d’Haití, o volcán Eifjafjalla d’Islandia...Manimenos cal viachar en o tiempo muito muito enta zaga ta poder alufrar una catastrofe de verdat, una inundación que contimparando a de Nueva Orleans con ista, a de Nueva Orleans no ye que una chicorrona ola de mar.

Imos a viachar 5,5 millons d’anyadas ent’o pasau, a una epoca clamada Mesiniense, que ye a parti superior d’o Mioceno. O paisache que i viyemos ye una mica diferent a l’actual. A depresión d’o Ebro ye una zona plena de grans ibons, un clima prou desertico con bells ríos que comencipian a aparixer dend’o Sistema Iberico y os Pirineus, que plegan de creyar-se fa bells 15 millons d’anyadas. Ixos ríos desembocarían en un río Ebro que plegaría de naixer y como totz sabemos o Ebro desemboca en o Mediterraneo. Manimenos en o Mesiniense ye diferent ya que o Mediterraneo ye completament xuto. Sería un gran desierto pleno de sals y chesos a más de 1.500 de profundidat y una meya de 45ºC de temperatura, nomás bells ibons hipersalinos remanen en as partes con mayors profundidatz , una entre o que hue son as insas Balears y Sicilia y l’atra arredol d’o que hue ye Chipre. Os ríos que hue desembocan en o Mediterraneo creyarían fundas renclusas de más de 1000 metros de profundidat ta plegar en istos ibons. ¿Qué pasó con o Mediterraneo? Pues pareix que u bien o nivel d’as auguas d’o Atlantico baixón tanto que dixón a o Mediterraneo aislau y as suyas auguas se xutarían ascape u bien bell movimiento tectonico trancó o paso d’o Rift (O Estreito de Chibraltar) con as mesmas consecuencias.

Ista situación que duró una mica más de meyo millón d’anyadas remató en poquismo tiempo geologicament ya que en menos de dos anyadas o Mediterraneo sufrió a mayor inundación d’a historia d’a Tierra y se plenó d’augua a una gran velocidat, de feito, o nivel d’o mar puyaría dica 10 metros a o diya, a ista velocidat Barcelona disparixería en un diya y Zaragoza en 20 diyas. ¿Qué pasó alavez? Pues no ye guaire esclatero, pero un estudeo que se fació fa bellas anyadas ta la construcción de un tunel subterraneo que chuntase Espanya con Marruecos escubrió que en o Estreito de Chibraltar bi heva una gran canal de 500 metros de profundidat y 200 Km. de largaria que se formaría por a cayida de l’augua dend’o Atlantico ent’o Mediterraneo a modo de rampa. Isto se debería u bien a un proceso tectonico que hese ubierto l’estreito de manera repentina u bien por l’erosión que habría sufriu por una parti, por os ríos que existesen en a zona d’Alborán-Chibraltar y por otra parti, por os oraches y posiblement tsunamis d’o Atlantico.
Pareix sciencia ficción manimenos no en ye. De feito, dentro de 50 millons d’anyadas o Mediterraneo tornará a trancar-se entre Espanya y Marruecos por l’empenta d’a Placa Africana ent’o norte y l’empenta por l’apertura d’o Atlantico en a zona de Islandia ento sur. Se xutará y con o paso d’os anyos, se i formará una gran cordillera por a que o Mare nostrum disparixerá ta cutio.

sábado, 22 de mayo de 2010

A luna


Ista ye una foto que plego de fer fa bells menutos a la luna. No ye una maraviella d’imachen, la he feita como he puesto ya que o mío telescopio no tien l’adaptador ta camara y he habiu de fer-la como he puesto, a pulso, con l’obchetiu enfocando enta la lente… No sé como no ye salida encara piyor. Con tot y con ixo me pareix una imachen polida, que transmite tranquilidat, ixa tranquilidat que cal desfrutar de cabo ta quand más que más en comencipiar a estar farto d’estudear, como en soi yo agora.Ye una pasada d’alufrar-la en plegar-le a luz de canto ya que se veye os cráters con tot o suyo relieve. Con tot y con ixo, no he visto garra selenita ni garra animal fabuloso como fa tiempo dición de viyer bells scientificos.
Con ista dentrada nomás tos quereva convidar a que de cabo ta quand puyetz l’ambiesta a l’atra metat, a metat superior, a la d’a luna y as estrelas, a la d’os suenios, aon a tranquilidat ye omnipresent, que ya tendremos tiempo d’estar en a metat inferior……

domingo, 16 de mayo de 2010

A contradanza de Cetina


O diya 19 de mayo, como totz os anyos dende fa milenios, Cetina se mete en o punto d'ambiesta d'a Celtiberia ya que se cilebrará a suya Contradanza. Antigo ritual celtibero de adoración a la luna por o que o diaple y o suyo sequito de animas blancas y negras bailan a o ritmo d'una repetitiva canta. ¿Morirá de raso o diaple ista vegada o tornará a danzar dimpués de que as animas lo maten en afeitar-lo como totz os anyos?


Tos convido a totz a que tos amanetz a ista lugaret d'o Alto Xalón y que disfrutetz d'una nueit machica de escuridat a la luz d'as hachas, en a que cielo e infierno se chuntan con o diaple y a luna como convidaus especials y en a que se siente más que no nunca a presencia d'os espritos d'a Celtiberia.

martes, 13 de abril de 2010

A Centaurea pinnata


A Centaurea pinnata ye una planta d’a familia d’as Compuestas y d’o chenero Centaureaceae, un chenero de plantas que pareixen cardos (o cardo en ye d’a mesma familia) pero mas chicot y a mayoría no tiene punchas. Yo de nino las conoixeva como “pinyas”, isto ye por o suyo pareixiu a ista fruta, que oye, a yo me parixeva ixo, l’imachinación d’un zagalet ye inmensa, pero bueno, puet-estar que bella vegada haigatz pillau d’o solero una bolica peludeta de color blanca, que de nino yo clamaba “ángel” (isto ya yera común en totz os zagals no pas solo yo) y lo bufavas mientras le pedivas un deseyo (pareixiu a como se fa con os pixaleitos, pero os anchels van rodando por o solero). Pues iste ángel no ye que uno d’os sistemas que fan servir bellas especies d’iste chenero ta espardir a suya simient.

En iste caso, tos charro sobre a Centaurea pinnata, que ye una especie endemica d’o Sistema ibérico, exactament nomás se ha trovada en bellas sierras d’a redolada de Calatayub, como a Sierra de Vicor, Sierra de Pardos, Algairén, etc. Ye una planteta que a penas tien un palmo d’altaria, de flors compuestas blancas (pareix nomás que ye una sola flor, manimenos bi’n ha muitas más, se claman inflorescencias) Ye de carácter bianual, ye decir, a simient chermina en dos primaveras y creixe en roquedos, grietas d’a roca y ye feita a climas secos, allora, no ye una planta que pareixca sufrir guaire o impacto humano. Con tot y con ixo ye una especie catalogada como en periglo d’extinción, sobre tot por a suya chicota distribución y población.

sábado, 27 de marzo de 2010

Geología y Geosfera

Tos convido a totz a que viengatz a o ciclo de conferencias que hemos parau dende l'alumnalla d'o Departamento de Sciencias d'a Tierra d'a Universidat de Zaragoza. Ye un ciclo de conferencias sobre geología y geosfera, tratando más que más de meyo ambient y o cambeo que ye sufrindo, como se i fan os insectos, como lo fevan os sers vivos fa mills d'anyadas, qué problemas tienen os repuis radiactivos, o CO2, etc. Se cilebrarán en a sala d'actos d'o edificio C (Geologicas) d'a Facultat de Sciencias. As primers 4 conferencias se fan mientres a semana cultural de geología, asinas que podretz aprofitar ta fer atras actividatz, como chuegos, esports, conciertos, amás de zorriar tot lo que tos pete baixo a nuestra palmera.
Por asistir-ne a 7 d'as 8 reciviretz 0,5 credito de libre elección.

¡Tos aguardamos a totz!
Punchatz en a imachen ta viyer-la más grand.

sábado, 13 de marzo de 2010

Icnitas



A os que nos fa goyo a naturaleza y d'estudiar, pasar bells diyas estudiando en un entorno natural ye tot un privilechio. Con a universidat tiengo l’oportunidat que treballar-ie bellas semanas dica chunio. Pues me nimbioron (a yo y a totz d’a mía clase) a la parti más septentrional d’a Celtiberia, A Rioxa, aon nos dioron un trocet de terreno ta cadaún ta que i trevallemos, cartografiemos, trovemos fosiles, minerals, ta que estudeemos como yera o paisache antismás y a suya evolución.
Tot muit poliu pareix de primeras, manimenos qüand l'orache no acompanya, a nieu y a plevia pueden fer-te pasar un mal rato. En estando con os pietz mullaus, con as mans royas y talladas y tremolando de fredor s’estima más que más d’estar baixo o teito d’o bar.
Con tot y con ixo mai Tierra y a suya geología (leiga-se /t∫eolo t∫’ia/) siempre te dixan un regalet t’os uellos, bell escubrimiento u bella coseta que faiga sol u orache mereix a pena. En iste caso, entre muitas atras cosas, trovemos istas pisadetas de dinosaurio (icnitas), un dinosaurio que i vivió fa 120 millons d’anyadas, un dinosaurio que podeva alufrar ent’o horizont dende una placha tropical (sin cocoters)y viyer un mar pleno de animals que hue ya no se pueden biyer a 900 metros d’altaria y a más de 100Km d’o mar.
Pues iste ye o chicot regalo que trové un diya de plevia y nieu y encara que a muitos no les dirá cosa y les parixerá a pisada d’una pirina chigant (Cusioso, ¿verdat?) lo quereva compartir con totz vusatros.A foto no se viye prou bien, pero ye que 120 millons d’anyadas ye muito tiempo.
Estoi que ya totz prexinaretz que iste blog ha cambeyau de grafía, si no aquí la tenetz http://www.academiadelaragones.org/biblio/PROPUESTA_ORTOGRAFICA_PROVI.pdf
Una grafía una mica coixa, creigo yo.

miércoles, 3 de febrero de 2010

Aragón misterioso (entre pausa y pausa)


Mai Tierra me tien ficando os acons dende fa bellas semanas asinas que no he puesto escribir en o blog. Manimenos no me'n he ixublidau ya que en tener un ratet de descanso goso meter-me en o ret ta biyer as nobedatz d'os blogs.
Tamién goso biyer bel par de documentals que me fan goyo. Entre els beigo unos documentals sobre mitolochía aragonesa clamau Aragón misterioso que se emitiba dica fa una añada en Aragón televisión. Yera uno d'os pocos programas que gosaba seguir en a tb manimenos dende fa una añada alto u baixo ya no l'emiten. Con tot y con ixo bi ha un canal de tb d'Aragón ¿satelite? que se puede biyer dend'o ret ficando-se en a web d'Aragón tb.
Una d'as cosas que más goyo me fa d'iste programa ye que emiten tres mitos cada begada, uno por cada probinzia, crebando con ixe topico folklorista de Aragon=Zaragoza ziudat + Pirineus. Amás a mosica de Biella nuei que se puede sentir en a cabezera ye bien pincha.

Astí baixo tos en dixo dos leyendas.